منهاج البراعة في شرح نهج‌البلاغة (راوندی) (کتاب)

«منهاج البراعه فى شرح نهج‌البلاغه» تألیف قطب‌الدین ابوالحسین سعید بن هبة اللَّه راوندى (م، ۵۷۳ ق)، شرحى است ادبى بر نهج‌البلاغه، که به صورت موجز به بحث‌هاى کلامى نیز پرداخته است. این کتاب، یکى از کهن‌ترین شرح‌هاى نهج‌البلاغه است و ابن ابى‌الحدید آن را یگانه شرحى مى‌داند که پیش از او بر این کتاب نوشته شده است.

گزارش محتوا

قطب‌الدین راوندى در این شرح از پنج طریق متن نهج‌البلاغه را از شریف رضى روایت مى‌نماید. وى در آغاز شرحى مفصل بر خطبه اول نهج‌البلاغه نگاشته بود که پس از آن تصمیم گرفت، تمام کتاب را شرح و تفسیر نماید.

مؤلف خود در مورد شرح خویش مى‌نویسد که سعى داشته الفاظ غریب و معانى عجیب آن را تبیین نموده و مسائل مشکل نهج‌البلاغه را با سهل‌ترین الفاظ شرح دهد. ابن ابى‌الحدید معتزلى در شرح خود بر نهج‌البلاغه به خصوص در مسائل تاریخى بر این شرح خرده‌ها گرفته و شیخ یوسف بحرانى (درگذشت ۱۱۸۶ ق) در «سلاسل الحدید فى تقیید ابن ابى‌الحدید» سعى در پاسخ‌گویى به این اشکالات داشته است.

مؤلف شرح خود را با اندک مقدمه‌اى آغاز مى‌کند. او در این مقدمه کوتاه که با عبارت «الحمدلله الذى جعل آل محمد اصول البراعة و فروعها» آغاز مى‌شود، چنین مى‌آورد: «در این زمانه دانش‌ها رو به نابودى است و چیزى نمانده که از میان برود و بر آن این آیه خوانند که «گویا دیروز هیچ نشانى از آن نبوده است» (سوره یونس، ۴). اما خداوند به فضل و لطف و کرم خویش پرچم دیانت را برافراشته مى‌دارد و اهل دین را به درک کمال آن نایل مى‌سازد. اگر این سخن منسوب به امیرمؤمنان(ع) نبود هیچ چشمه‌هاى دانش و فضلى در زمین برنمى‌جوشید و هیچ اهل تحقیق را توان بستن دهان جاهلان نبود... در گذشته‌ها نخستین خطبه نهج‌البلاغه را به صورتى مبسوط شرح گفته و همه علومى را که در این خطبه بدان‌ها اشاره شده، با بیان جزئیات بازگشوده بودم. این کلامى است که نزد مردان خرد و اندیشه فروتر از کلام خدا و پیامبر(ص) و فراتر از گفتار آدمیان دیگر است. چراغ آن هماره فروزان و نشان‌هاى آن در همه جا تابان است... پس از چندى بر آن شدم که به مدد خداوند و با راه‌جویى از او همه کتاب را شرح دهم و مروارید نهان در ژرفاى این دریا را بیرون کشم تا همه مسلمانان از آن سود برند و اهل نظر از آن بهره‌ها یابند.»

قطب راوندى، پس از این مقدمه کوتاه بلافاصله به شرح خطبه سید رضى مى‌پردازد. وى سلسله سند روایت خود تا سید رضى را چنین بیان مى‌کند: «اخبرنا السید ابوالصمصام ذوالفقار بن محمد بن معبدحسنى، قال: اخبرنا الشیخ ابوعبدالله محمد بن على حلوانى، قال الرضى: اخبرنا الشیخ ابوجعفر محمد بن على بن محسن حلبى، قال: اخبرنا الشیخ ابوجعفر الطوسى، قال السید الرضى رضى الله عنه و ارضاه: اما بعد...».

وى آن گاه به شرح خطبه سید رضى مى‌پردازد و پس از آن متن نهج‌البلاغه را شرح مى‌کند.

روش مؤلف

- مؤلف بیشترین همت خود را متوجه شرح لغات و بیان معانى مفردات و جملات مى‌کند.

- وى پس از آوردن خطبه ذیل عنوان «بیانه» یا «الشرح» و گاه نیز هر دو یکى پس از دیگرى، مفردات را یک به یک شرح مى‌دهد، اصل معنا و محتواى کلام را برمى‌گشاید و اگر تشبیه یا استعاره‌اى هست آن را بیان مى‌کند و گاه نیز نظایرى از قرآن کریم مى‌آورد.

- وى گاه متن را بدون شرح وامى‌گذارد و فقط به نقل آن بسنده مى‌کند.

- در ذیل برخى خطبه‌ها با عبارات «و اما الروایه للخطبه» سلسله سند متن را نیز روشن مى‌سازد.

- وى در بخش حکمت‌ها یا کلمات قصار پس از آوردن مجموعه‌اى از حکمت‌ها به شرح مفردات آنها مى‌پردازد.

- راوندى همه متن نهج‌البلاغه را روایت مى‌کند و با آخرین حکمت؛ یعنى جمله «اذا احتشم المؤمن اخاه فقد فارقه» متن نهج‌البلاغه را به پایان مى‌برد.

- وى پس از آن در خاتمه کتاب یک بار دیگر اسناد نهج‌البلاغه را یادآور مى‌شود و تصریح مى‌کند که در آغاز کتاب اسناد نهج‌البلاغه را از طریق خاصه آورده و اینک اسنادى دیگر از طریق عامّه نیز مى‌آورد.

- وى در پایان کتاب فصلى درباره "انواع بلاغت" مى‌گشاید و در آن بحثى موجز در زمینه انواع بلاغت و کلام بلیغان و سخنوران مطرح مى‌کند.

وضعیت کتاب

تألیف این کتاب در اواخر شعبان ۵۵۶ ق، پایان پذیرفته است. اما ظاهراً نخستین چاپ این کتاب به همراه شرح ابن ابى‌الحدید در مصر چاپ شده و تا بیش از یک دهه پیش در ایران نسخه‌هایى خطى از آن در برخى کتابخانه‌ها بوده است. نسخه حاضر در برنامه، مشتمل بر پاورقى‌هایى به قلم محقق و نیز فهرست مطالب در انتهاى هر جلد و فهرست منابع و مصادر در انتهاى جلد سوم مى‌باشد. کتاب در سه جلد، به تصحیح و تحقیق آقاى سید عبداللطیف کوه‌کمرى تهیه شده است. این مجموعه مشتمل بر مقدمه‌اى به قلم مصصح، مقدمه‌اى به قلم مؤلف و سه باب مى‌باشد.

منابع مقاله

۱- مقدمه محقق.

۲- سایت فرهنگى اعتقادى فطرت، علامه قطب راوندى ۱۹/ ۱۳۸۹/۳.

۳- سایت تبیان، معرفى و شرح نهج‌البلاغه - منهاج السرانخه فى شرح نهج‌البلاغه - و معارج نهج‌البلاغه ۱۹/ ۱۳۸۹/۳.

۴- شبکه امام رضا(ع)، منهاج البراعه (شرح قطب راوندى).

منبع

ویکی نور